Siyasi rejim

Siyasi rejim — bir dövlət idarəolunmasında suverenliyin kim tərəfindən və nə şəkildə istifadə ediləcəyini təyin edən formal və informal qayda və vasitələri ifadə edir. Siyasi rejimin digər adı "hökumət sistemi"dir.

Siyasi rejimləri ümumiyyətlə;

• iştirak ağırlıqlı (birbaşa demokratiya),
• təmsil ağırlıqlı (təmsili demokratiya),
• olmaq üzrə iki qrupda yığmaq mümkündür.

Birbaşa demokratiya, xalqın rəhbərliklə əlaqədar qərarları özünün al/götürməsi və bunu yenə özünün tətbiqi deməkdir. Gerçək həyatda doğrudan demokratiyanın tam mənasıyla tətbiq olunması asan deyil. Çünki, doğrudan demokratiyalarda cəmiyyətdə hər fərdin cəmiyyəti maraqlandıran qərarlara və edilən tətbiqlərə şəxsən iştirakı haqqında danışılan olmaq olmalıdır. Bunun isə günümüz cəmiyyətlərində tətbiq olunma imkanı olduqca güc və hətta qeyri-mümkündür.

Təmsili (nümayəndəli) demokratiyalar isə xalqın özünü idarə edəcək nümayəndələrini seçməsi və onlara idarə etmə səlahiyyətini təhvil verməsi mənasını verməkdədir.

İndiki vaxtda tətbiq olunma imkanı olduqca güc və hətta qeyri-mümkün olan doğrudan demokratiyalar bir tərəfə buraxılsa təmsili demokratiyaları; parlamentar rejim, başçılıq rejimi, yarı-başçılıq rejimi və məclis hökuməti sistemi olmaq üzrə dörd qrupa ayırmaq mümkündür.

Parlamentar rejim

Təmsili demokratiyalar içərisində Parlamentar rejimin təməl xüsusiyyətlərini bu şəkildə yekunlaşdırmaq mümkündür:

• Parlamentar rejimdə qanunuma və icra etmə orqanları hukuken bir-birindən müstəqildir, ancaq aralarında bir sıra əməkdaşlıq və qarlılıqlı təsir mexanizmləri vardır.
• Bu rejimdə icra etmə iki-başlıdır. Dövlət başçısı, icra etmənin məsuliyyətsiz başını meydana gətirər. İcra etmənin məsul orqanının başında isə baş nazir ol/tapılar. Baş nazirin parlamentar olması şərti var; buna qarşı nazirlərin parlamentar olması şərti axtarılmamaqdadır.
• Dövlət başçısının siyasi baxımdan məsuliyyəti yoxdur.
• Nazirlər kabinetinin parlamentə qarşı məsuliyyəti var
• Dövlət başçısı hökumət etməz.
• Dövlət başçısının uzlaşdırıcı və xəbərdarlıqçı bir rolu var.
• İcra etmənin digər başını meydana gətirən Nazirlər kabineti, qanunuma orqanına qarşı məsuldur.
• Parlamentar sistemlərdə əksəriyyət qanunu ümumiyyətlə əsasdır. Məclisdə əksəriyyəti təmin edən partiya hökumət edər və bu partiyanın başçısı baş nazir olar.
• Hökumət qanunuma orqanına qarşı məsuldur.
• Parlamentar sistem tək məclisli ya da iki məclisli ola bilər.
• Parlamentar sistemdə qanunuma və icra etmə arasındakı əlaqə, əməkdaşlıq və qarşılıqlı təsir etmə mexanizminə söykən/dözər.
• Qanunuma, icra etməyi müxtəlif yollarla nəzarət edər və qarovul altında saxlayar. Məclisə etibarsızlıq onu verərək hökuməti sala bilər. Məclis etibarsızlıq onu verərək hökuməti sala bilər. Buna qarşılıq, icra etmə də məclisi ləğv etmə imkanına sahib var. Fesih səlahiyyəti, parlamentar sistemdə, sabitliyin təmin edilməsində əhəmiyyətli yeri olan bir təşkilatdır.

Yuxarıda yekunlaşdırdığımız xüsusiyyətlərə sahib parlamentar rejim hələ də müxtəlif ölkələrdə tətbiq imkanı tapmaqdadır. Parlamentar rejimin doğulduğu və hələ də tətbiq olunduğu tipik nümunə İngiltərədir. İngiltərədəki parlamentar rejimə "westminster modeli" adı da verilməkdədir.

İngiltərədə tətbiq olunan bu modeldə qanunuma əryi xalqın nümayəndələrinin meydana gətirdiyi qanunuma orqanında bədən tapar. Bu ərk başqa heç bir təşkilat tərəfindən paylaşılamaz. Üstəlik, sərbəst və haqq tərəfindən seçkilərlə nümayəndəlikləri qeydiyyat olunmuş olan millət vəkilləri xalq adına siyasi qərar alma səlahiyyətinə qanuni olaraq sahib olan tək heyətdir. Çünki, suveren olan iradəni təmsil səlahiyyəti qanuni olaraq qeydiyyat edilmiş olanlar onlardır. Xalq (seçicilər) bu gücü onlara seçildikləri qanuni müddət boyunca istifadə etmək üzrə aşırt və təslim etdiyini seçki əməliyyatıyla qeydiyyat etmişdir. Bu səbəbdən, xalqın (seçicinin) nümayəndəsi mövqeyində olan parlament (tətbiqdə alt-məclis mövqesindəki Avam Kamerası üzvləri) hər cür mövzuda meţru nüfuza söykənən qərar alma səlahiyyətinə sahibdirlər. Onlar, ancaq seçki dövründə xalqa/halqa siyasi qərarları səbəbindən hesab verərlər. Xalq (seçici) bunları təsdiqləmirsə, onlara səs verməmək surətiylə seçimini ifadə edər. Bu qərarların qaldırılması və ya yerinə yeni qərarların alınması bir dövr sonra seçiləcək olan nümayəndələrin vəzifəsidir. Bu tətbiqdə xalqın siyasi sistemin rəhbərliyinə birbaşa bir təsiri yoxdur; xalq qərarları ancaq bilvasitə olaraq təsirlər/təsir edər. İngiltərədəki parlamentar rejim tətbiqində diqqəti çəkən başlıca xüsusiyyətləri də sıralamaqda fayda var:

• Qanunuma orqanı iki məclisli olub alt məclis siyasi suverenliyin istifadəçisi vəziyyətindədir.
• Partiya hökuməti əsasdır; və icra etmə gücünü istifadə edən baş nazir və nazirlər kabineti, eyni zamanda yasamayla qaynaşmışdır və onu təsiri altında məbləğ.
• Bu rejim iki partiyalı bir partiya sisteminə söykənən olaraq işlə/çalışar.
• Sağ-sol ayrımı ictimai sinif əsasına söykənən tək bir ölçüdən ibarət bir sadəlik ehtiva edər.
• Seçki sistemi dar bölgə və əksəriyyət əsasına görə təşkil edilmişdir.
• Mərkəzi və unitar bir rəhbərlik sistemi suverendir. Yazılı olmayan, hətta bəzi mütəfəkkirlərə görə mövcud olmayan, bir konstitusiyaya görə, tamamilə qanunuma suverenliyinə və münhasıran təmsili olan bir demokratiya anlayışına görə rəhbərlik Westminster sisteminin əsaslarını ehtiva edər.

Prezident rejimi

Prezident üsulu idarəetmə də adlandırılan bu rejim, parlamentar sistemdən xeyli fərqlənir. Prezident rejiminin başlıca xüsusiyyətlərini bu şəkildə sıralaya bilərik:

• Prezident rejimi, bərk/qatı bir hakimiyyətlər ayrılığı prinsipinə söykənir. Qanunvericilik və icra hakimiyyətləri bir-birindən qəti xətlərlə ayrılmışdır. İcra etmə, xalqın seçdiyi Başçı, qanunuma isə Konqres tərəfindən yerinə yetirilər.
• Dövlət Başçısı, icra vəzifəsini tək başında əlində məbləğ. Başçı, həm dövlət başçısı, həm hökumət başçısı vəzifəsini icra edər.
• Prezident rejimində, parlamentar rejimdəkinin əksinə icra etmənin yasamayı dağıt/paylaması, yasamanın da icra etməyi salması imkanı yoxdur.
• Qanunvericilik və icra arasındakı əlaqələrdə qopuqluğu aradan qaldırmaq üzrə, bir "yoxlama və tarazlıq sistemi" inkişaf etdirilmişdir. İcra etmənin bəzi əməliyyatları, məsələn üst səviyyə idarəçilərinin təyin edilməsi Senatın təsdiqini tələb edir. Buna qarşılıq, Başçının da yasamadan keçən qanunları veto etmə səlahiyyəti var.

Başçılıq rejiminin doğulduğu və hələ də tətbiq olunduğu ölkələrin başında Amerika Birləşmiş Dövlətləri gəlməkdədir. Başçılıq rejimi qanunuma, icra etmə və mühakimə orqanlarının tamamilə bir-birlərindən müstəqil və bərabər siyasi əryə sahib olduqları bir tənzimləmədir. Westminster modelindəki qanunuma-icra etmə iç-içəliyi və nəzəri olaraq yasamanın, tətbiqdədirsə icra etmənin üstünlüyü, yerinə qanunuma ilə icra etmədən heç birinin bir başqasına üstün gələ bilməməsi səbəbindən bir tarazlıq və yoxlama təmin edilmək surətiylə hər cür iqtidar təcrübəs(n)i və dikdə təhlükəsinin maneə törədilməsi əsasına görə yaradılmışdır. Qanunuma orqanı içindədirsə ayrıca bir tarazlıq güdülmüş, Nümayəndələr Məclisi əhali böyüklüyü bərabər olan tək kürsülü (dar) bölgələrdən seçilər və əhalisi daha çox olan əyalətlərə daha çox təmsil imkanı təmin edərkən, Senat hər əyalətdən iki senator seçmək surətiylə əyalətlərin bərabər təmsilini təmin etməkdədir.

Yarı prezident rejimləri

Siyasi rejimlərdən bir başqası da yarı-prezident sistemidir. İlk dəfə De Qoll Fransasında qurulub. Bu siyasi rejimin əsas xüsusiyyətləri bu şəkildə sıralana bilər:

• Dövlət başçısının sabit bir dövr üçün ümumi səs ver seçilər.
• Dövlət başçısı icra etmə səlahiyyətini bir baş nazirlə paylaşar. (ikili nüfuz quruluşu)
• Başçı parlamentdən müstəqil olmaqla birlikdə, tək başına və ya birbaşa hökumət etməyə səlahiyyətli deyil. Baş nazir və ya kabineti parlamentə asılı olub Başçıdan müstəqildirlər. (güvən oyuna təbii/tabedirlər və parlament əksəriyyətinin dəstəyinə ehtiyac duyarlar)
• İkili nüfuz quruluşu, hər birimin müstəqillik potensialı davam etmək qeydiylə, fərqli tarazlıqlara və icra etmə içində güc ağırlıqlarının sürüşməsinə icazə verər.

Yarı-prezident rejimi Westminster modelinin bir törəməsi olaraq hazırlanan, ancaq konsensus rejim dizaynının xüsusiyyətlərindən də bəzən faydalanan bir strukturca görünüşdədir. Dünyada ən çox tanınan yarı-başçılıq modeli 1958 Fransız Konstitusiyası ilə Beşinci Respublika tətbiqlərinə mövzu olan Fransız rejimidir. Xüsusilə 1962 dəyişikliyindən sonrakı Fransız Konstitusiyası xalq tərəfindən yeddi illiyinə seçilən bir başçı, xalq onuyla seçilən bir Millət Məclisi və Senatdan ibarət cüt məclisli bir qanunuma orqanı, başçının təyin etdiyi və qanunuma orqanına qarşı güvenoyu ilə məsul, lakin başçı tərəfindən azledilebilen bir baş nazir və nazirlər kabineti və müstəqil mühakiməni nəzərdə tutmaqdadır. İki dövrlü əksəriyyət və dar bölgə əsasına görə edilən seçkilərlə nisbi təmsil qorunarkən, başçılıq təşkilatının fövqəladə səlahiyyətlərlə təchiz edildiyi görülməkdədir. Fransız yarı-başçılıq rejimində ən kritik təşkilat məclisi ləğv etmək, erkən seçkiyə getmək, ictimai rəyinə (referendum) müraciət etmək, müdafiə etmə və təhlükəsizlik siyasətləriylə xarici siyasəti idarə etmək səlahiyyətləriylə təchiz edilmiş olan Başçılıq təşkilatıdır Beləcə icra etmə ikiyə ayrılmış, bir Başçı ilə bir Baş nazir və Nazirlər kabineti, Başçının rəhbərliyində işlə/çalışaraq hökumət etmək vəziyyətinə gətirilmişdir.

Məclis hökuməti rejimi

Parlamentar rejim və prezident rejimləri xaricində bir də "məclis hökuməti rejimi" adı verilən hökumət sistemi var. Bu rejimin də özünə xas xüsusiyyətləri var:

• Məclis hökuməti sistemi, məclisin üstünlüyü qanununa söykən/dözər; qanun qəbul etmə və icra etmə səlahiyyəti Məclisdə toplanmışdır.
• İcra vəzifəsini boynuna götürən qurum, Məclis tərəfindən seçilər; məclisin əmrləri istiqamətində, Məclis adına bu vəzifəs(n)i yerinə yetirər.
• İcra vəzifəsini boynuna götürən qurum üzvləri, nazirliklər diqqətə alınaraq tək-tək məclis tərəfindən seçilər. Ayrıca bir Baş nazir yoxdur. Hər baxan/nazir məclisə qarşı tək öz fəaliyyətlərindən məsuldur. Ortaq məsuliyyət haqqında danışılan deyil.
• İcra hakimiyyəti qanunvericlik hakimiyyəti üzərində Məclisi dağıtma kimi hər hansı bir səlahiyyəti yoxdur. Məclislə icra arasında görüş ixtilafı olduqda, icra, Məclisin al/götürdüyü qərar istiqamətində vəzifəsinə davam edər.
• Dövlət başçısının vəzifəs(n)i, Məclis tərəfindən seçilən bir adam tərəfindən, yenə məclis adına yerinə yetirilir. Dövlət başçısının vəzifələri daha çox simvolik vəzifələrdir.

Siyasi rejim dizaynlarından yuxarıda "məclis hökuməti sistemi" olaraq adlandırılan modelin tətbiq olunduğu ölkələrin başında İsveçrə dayanmaqdadır. Yuxarıda da ifadə edildiyi kimi bu rejimin diqqətə çarpan xüsusiyyəti qanun qəbul etmə və icra etmə səlahiyyətinin Məclisdə toplanmasıdır. Yəni bu sistemdə qüvvələr birliyi qanunu etibarlıdır.